Tâi-oân
Tâi-oân sī A-chiu tang-pêng, óa tī Thài-pêng-iûⁿ sai-kîⁿ ê chi̍t ê chèng-tī si̍t-thé, hâm Tâi-oân-tó, Hóe-sio-tó, Âng-thâu-sū, kiam in hū-kīn sió-tó, koh ū Phêⁿ-ô͘ Lia̍t-tó.
Hō-miâ
"Tâi-oân" chit-ê miâ khó-lêng ê goân-thâu chi it sī Siraya-gí ê Tavoan. Nā Hàn-bûn kì-lio̍k lāi-bīn, tāi-seng sī chhut 大員 chit-lê siá-hoat. Hô-lân sî-tāi koh ū kì Tayouan chit-lê miâ.[1]
Se-iûⁿ-kài tī chiâⁿ tn̂g ê sî-kan tang-tiong sī khah chia̍p ēng Formosa chheng-ho͘ Tâi-oân. Mā ū Formosa tī kî-tha giân-gí ê piàn-hêng, chhin-chhiūⁿ Se-pan-gâ-gí ê Hermosa.[2]
Hiān-chú-sî sè-sio̍k kóng "Tâi-oân", ū-sî piáu-sī kui-ê hō͘ siat tī Tâi-oân ê Tiong-hoa Bîn-kok chèng-hú só͘ chiàm ê só͘-chāi. Chóng-sī che tang-tiong Kim-mn̂g kap Má-chó͘ sio̍k Chi-ná ê chi̍t pō͘-hūn, chia nn̄g ūi tī kok-chè-hoat ê lí-lō͘ tang-tiong kap Tâi-oân-tó kiam Phêⁿ-ô͘ Lia̍t-tó chit pêng sī pun-khui ê si̍t-thé.[3]
Le̍k-sú
Chiàu khó-kó͘ gián-kiù thang chai-iáⁿ chēng Kū-chio̍h-khì Sî-tāi, tāi-iok 30,000 tang chêng, Tâi-oân chit só͘-chāi tō ū lâng ê bûn-hòa tī--leh.[4] Nā chiàu giân-gí-ha̍k ê hun-sek, mā ū thui-lūn kóng Chú-chiân 2000 nî chìn-chêng siōng-chá ê Lâm-tó-hē jîn-kûn í-keng khiā tī Tâi-oân.
17 sè-kí ê sî-chūn, Tang-sai-iûⁿ kiâⁿ-hái kiam seng-lí-lâng lóng ū leh chhōe ki-hōe tiàm Tâi-oân khí siong-gia̍p ki-tē he̍k-chiá sī khai-hoat chu-goân. 1624 nî Hô-lân tī Tâi-oân ê si̍t-bîn-tē khai-ki. Hô-lân Tang Ìn-tō͘ Kong-si tāi-seng tī Tâi-oân lâm-pêng khí-siat Zeelandia siâⁿ, só͘-chāi tī kin-á-ji̍t ê Tâi-lâm An-pêng. Hit chūn in kā he hū-kīn hō chò Tayouan. 1626 nî, koh ū Se-pan-gâ ê sè-le̍k lâi kàu Tâi-oân ê pak-pêng siat tiám kiam thoân-kàu. 1642 nî, Hô-lân kah chi̍t kóa chāi-tē goân-chūn-bîn sè-le̍k sio-tàu, kā Se-pân-gâ-lâng kóaⁿ cháu.
1661 nî, Kok-sèng-iâ Tēⁿ Sêng-kong chhōa i-ê lām-tūi kòe Tâi-oân, 1662 nî chiàn-iâⁿ Tang Ìn-tō͘ Kong-si. Liáu-āu kah Hô-lân-lâng chhiam tiâu-iok hō͘ in thè-cháu. 1683 nî, Chheng-kok phah iâⁿ Tēⁿ--sī, liáu-kiat Tang-lêng-kok ê thóng-tī. Liáu-āu Chheng-kok beh nn̄g-pah tang ê sî-kan pàng Tâi-oân ka-tī leh ūn-choán, tōa-phìⁿ só͘-chāi sī goân-chū-bîn pō͘-cho̍k khòng-chè, bô siū Chheng-kok koaⁿ-hú thóng-tī.
1871 nî, chi̍t kóa Liû-kiû lâng tī Tâi-oân lâm-pō͘ khò tio̍h hái-kîⁿ, soah hō͘ chāi-tē Bó͘-tan-siā ê lâng thâi--sí, ín-khí Bó͘-tan-siā sū-kiāⁿ. Ji̍t-pún tāi-seng chhōe Chheng-kok thó pôe-sióng, chóng-sī Chheng-kok kóng chia-ê lâng bô siū in koán. Ji̍t-pún sòa tī 1874 nî hiòng Bó͘-tan-siā hoat-peng. Chheng-kok kap Ji̍t-pún ê gōa-kau chhiong-tu̍t kàu-bóe sī Eng-kok-lâng lâi pâi-kái. Kàu 1887 nî, Chheng-kok siat Tâi-oân chò i-ê sin séng-hūn.
Chheng-kok tī 1894 nî tī Ji̍t-Cheng Chiàn-cheng tang-tiong chiàn-su. Liáu-āu keng-kòe Shimonoseki Tiâu-iok, tī 1895 nî kā Tâi-oân koah hō͘ Ji̍t-pún. Hoán-èng chit-ê an-pâi, chi̍t kóa Tâi-oân ê chheng-kok koaⁿ-liâu kap chāi-tē sin-sū, khí-siat Tâi-oân Bîn-chú-kok, chóng-sī tòng bô lōa kú tō sit-sè.
Ji̍t-pún niá Tâi-oân liáu-āu, Tâi-oân tī kau-thong, tiān-le̍k, chúi-lī, kong-chiòng ōe-seng téng-téng hong-bīn lóng phēng chìn-chêng hoat-tián chin-chē. Gī-bū kàu-io̍k mā sī chi̍t chūn ín-ji̍p. Ji̍t-pún tùi chá-chêng Chheng-kok bô khòng-chè ê só͘-chāi chìn-peng kiàn-li̍p thóng-tī ín-khí bē-chió chiàn-sū. Ji̍t-pún sî-tāi sǹg kah 1945 nî sòa, chóng-sī kàu 1952 nî San Francisco Tiâu-iok ê an-pâi sit-si chìn-chêng, Tâi-oân iû-oân sio̍k Ji̍t-pún léng-thó͘.
Tē-jī-chhù Sè-kài Tāi-chiàn tī 1945 nî kiat-sok, Thài-pêng-iûⁿ khu Chòe-ko Su-lēng Douglas MacArthur an-pâi Chi-ná chiap-siū Ji̍t-pún tī Tâi-oân ê tâu-hâng khang-khòe. Chi-ná tùi Tâi-oân kun-sū chiàm-niá liáu-āu, sa-lia̍h chu-goân kiam chè-hān chāi-tē chham-chèng, kàu-bóe tī 1947 nî ín-khí Jī-jī-pat Sū-kiaⁿ, Tiong-kok kun-tūi tī 3, 4 goe̍h thâi--sí chē-chē chāi-tē tiōng-iàu jîn-bu̍t kap bîn-chiòng. 1948 nî 2 goe̍h 28, Liāu Bûn-gē kap chi̍t kóa tâi-oân to̍k-li̍p ūn-tōng-chiá tī Hiong-káng sêng-li̍p Tâi-oân Chài-kái-hòng Liân-bêng.
1949 nî, tī Chi-ná Lōe-chiàn tang-tiong sit-sè ê Tiong-hoa Bîn-kok chèng-hú, tiō sī Chiúⁿ Kài-se̍k ê chèng-khoân, sóa kòe Tâi-oân. Tāi-seng Bí-kok oan-ná koh jīn in chò Tiong-kok chèng-hú it-ti̍t kàu 1979 nî. Chiúⁿ chèng-khoân tē-jī-tāi Chiúⁿ Keng-kok tī 1988 nî sí, chóng-thóng ūi keng-kòe chi̍t kóa chèng-tī saⁿ-cheⁿ liáu-āu, thoân khì kàu Tâi-oân-lâng Lí Teng-hui. Lí Teng-hui tī 1996 nî pān thâu chi̍t kái ê chóng-thóng soán-kí, soán iâⁿ tāi-piáu hoán-tùi-phài Bîn-chú Chìn-pō͘-tóng ê to̍k-li̍p ūn-tōng-chiá Phêⁿ Bêng-bín, thang liân-jīm Tiong-hôa Bîn-kok Chóng-thóng.
Tē-lí
Tâi-oân tē-lí ē-tàng tāi-khài hun tang-sai nn̄g pêng. Óa tang-pêng tōa-pō͘-hūn sī soaⁿ-tē, chiàm chha-put-to 3 hūn 2 ê thó͘-tē. Nā koân 1000 kong-chhiò í-siōng ê soaⁿ-tē, chiàm Tâi-oân 31% ê biān-chek. Phó͘-thong kā Tâi-oân ê tōa-phìⁿ soaⁿ-tē pun chò gō͘-ê soaⁿ-me̍h, tiō sī Tiong-iong Soaⁿ-me̍h, Gio̍k-san Soaⁿ-me̍h, Soat-san Soaⁿ-me̍h, A-lí-san Soaⁿ-me̍h, kiam Hái-hōaⁿ Soaⁿ-me̍h. Gio̍k-san ê soaⁿ-chiam sī Tâi-oân siōng-koân-tiám, tùi hái-pêng-bīn sǹg khí ū 3,952 kong-chhiò koân. Lēng-gōa koh ū chi̍t kóa pun-sòaⁿ ê soaⁿ-tē.
Tâi-oân ê pak-po͘, tang-pō͘, kiam se-pō͘ lóng ū hóe-soaⁿ-tīn, tōa-pō͘-hūn ê sì-ûi tó-sū mā sī kó͘-chá hoe-soaⁿ oa̍h-tāng ê kiat-kó. Pak-pō͘ ê Tōa-tūn-soaⁿ, Ke-lâng-soaⁿ kap Koan-im-soaⁿ sī tang-tiong siōng tōa. Tâi-oân sai-lâm-pō͘ ū chi̍t kóa kún-chúi-soaⁿ, chú-iàu sī thian-jiân gá-suh phùn-hoat sán-seng.[5]
Nā Tâi-oân ê pêⁿ-po͘ khah chē tī se-pō͘, tòa chia ê jîn-kháu chiàm chóng-gia̍h ê 90 pha-sén. Ka-lâm pêⁿ-po͘ tùi Chiong-hòa sòa kah Ko-hiông, lâm-pak hâⁿ 180 kong-lí, tang-sai 50 kong-lí, chóng bīn-chek 4550 pêng-hong kong-lí, sī jîn-kháu khiā-khí kiam lông-gia̍p seng-sán ê chú-iàu só͘-chāi.[6]
Chham-chiàu
- Lung-chu Chen (2016). The U.S.-Taiwan-China Relationship in International Law and Policy. Oxford University Press.
Chù-kha
- ↑ 溫振華 (2018). "「臺灣」地名由來及全島指稱過程". 臺灣學通訊. 國立臺灣圖書館. (105).
- ↑ Koa Siat-kai (1927-03). "Tâi-oân ê Bêng-chheng". Kòa-chhài chí.
- ↑ Formosa and the Pescadores (Treaties). HC Deb 04 February 1955 vol 536 cc159-60W.
- ↑ Su-chiu Kuo (2019). New Frontiers in the Neolithic Archaeology of Taiwan (5600–1800 BP): A Perspective of Maritime Cultural Interaction. Springer Nature.
- ↑ "台灣火山分布". 臺灣地理百科線上資料庫.
- ↑ "嘉南平原". 臺灣地理百科線上資料庫.
Liân-kiat
- Tâi-oân tī Wikipedia.